Έκθεση επιτόπιας επισκόπησης ιστορικών κατασκευών

Έκθεση επιτόπιας επισκόπησης ιστορικών κατασκευών κυριότητας ΥΠΕΘΑ Β. Εύβοιας στο πλαίσιο του Έργου ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΕ ΑΜΥΝΑ

Επιστημονική Ομάδα ΑΠΘ

• Βασιλική Πάχτα, Δρ Αρχιτέκτων Μηχανικός, Τμ. Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ
• Κίμων Παπαδημητρίου, Δρ. Αγρονόμος και Τοπογράφος Μηχανικός, Τμ. Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ
• Αζαρίας Μαυρόπουλος, Δρ. Μηχανολόγος Μηχανικός, Τμ. Μηχανολόγων Μηχανικών ΑΠΘ

Στο πλαίσιο του Έργου «Γνωρίζουμε την Πολιτιστική μας Κληρονομιά, Προστατεύουμε τα Μνημεία μας – ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΕ ΑΜΥΝΑ», πραγματοποιήθηκε επιτόπια επισκόπηση ιστορικών κατασκευών και μνημείων κυριότητας ΥΠΕΘΑ στη Β. Εύβοια (28-31/7/2022). Η περιοχή επιλέχθηκε, καθώς εκεί συγκεντρώνεται ένα ικανοποιητικός αριθμός κατασκευών κάθε κατηγορίας που μελετώνται στο πλαίσιο του Έργου (ναυάγια, φρούριο, πυροβολείο, λιμενικό έργο, φάροι) που δεν έχουν υποστεί νεότερες επεμβάσεις μεγάλης κλίμακας. Η περιοχή έχει επιλεχθεί επίσης λόγω της εκτενούς περιβαλλοντικής καταστροφής που έχει υποστεί από τις πυρκαγιές και τις πλημμύρες του 2021.

Τα μνημεία που μελετήθηκαν είναι τα ακόλουθα:

1. Συγκρότημα οχυρού Μεταξά Γουβών (κατασκευές 1938 όπου συμπεριλαμβάνονται οχυρά, παρατηρητήριο, πυροβολεία, λιμενικό έργο)
2. Πέτρινος φάρος ν. Αργυρονήσου (κατασκευή 1899, Διατηρητέος)
3. Πέτρινος φάρος Βασιλίνας (κατασκευή 1892, Διατηρητέος)
4. Υπολείμματα ναυαγίων ν. Αργυρονήσου

Η μελέτη τους συνέβαλε σημαντικά στην υλοποίηση των στόχων του έργου, καθώς και στην καταγραφή ενός αντιπροσωπευτικού μέρους του Πολιτισμικού αποθέματος του ΥΠΕΘΑ. Κατά την επιτόπια επισκόπηση διεξήχθη φωτογραφική τεκμηρίωση (αποκλειστικά για τις ανάγκες του επιστημονικού αντικειμένου), μετρήσεις και εκτίμηση των τύπων διάβρωσης.

Παρουσιάζονται στη συνέχεια αναλυτικά τα αποτελέσματα της επιτόπιας επισκόπησης για κάθε μνημείο.

1. Συγκρότημα οχυρού Μεταξά Γουβών

Το συγκρότημα οχυρού Μεταξά Γουβών (Ναυτικό Οχυρό Βόρειου Ευβοϊκού), κατασκευάστηκε το 1938 από τον Ι. Μεταξά και εκτείνεται σε μία περιοχή 150 στρεμμάτων (Εικ.1). Βρίσκεται σε γεωστρατηγικής σημασίας περιοχή, στο ΒΑ άκρο της Εύβοιας στο παραθαλάσσιο μέτωπο  του οικισμού Γουβών, έχοντας πλήρη εποπτεία στη θαλάσσια περιοχή προς το στενό του Αρτεμισίου και τον Β. Ευβοϊκό κόλπο.

Το συγκρότημα αποτελείται από πολλαπλές κατασκευές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται 3 πυροβολεία (Α1, Α2, Α3), υπολείμματα προβλήτας, σύραγγα, θέση έδρασης τηλεσκοπίου και άλλες στη βάση του λόφου (Εικ. 2).

Προβλήτας

Σε σχέση με τα υπολείμματα του προβλήτα προκύπτει ότι πρόκειται για μεταλλική πασσαλόπηκτη κατασκευή (αντίστοιχη του προβλήτα των Ωραιών), με βάση από χαλύβδινες κοιλοδοκούς της δεκαετίας του 40’ (Εικ.3).

Στην παράκτια περιοχή παραπλεύρως του προβλήτα (~100μ) εντοπίστηκε τμήμα πασσάλου διαστάσεων 20x66cm (Εικ.4). Πρόκειται για στοιχείο οπλισμένου σκυροδέματος με φυσικά έγχρωμα αδρανή, πιθανόν τοπικής προέλευσης, κοκκομετρικής διαβάθμισης 0-20mm (χρώματος γκρι, λευκού, πράσινου).

Εξώστης έδρασης τηλεσκοπίου

Στη θέση του προβόλου εδράζεται στην κορυφή του λόφου εξώστης θέασης και  έδρασης τηλεσκοπίου από οπλισμένο σκυρόδεμα (Εικ.5). Στηρίζεται σε αναλειμματικό τοίχο λιθοδομής με τσιμεντοκονίαμα και φέρει περιμετρικό στηθαίο ύψους 67cm. Το πλάτος του εξώστη είναι 2.7m και το μήκος 4.15m. Υπάρχουν δύο οπές απορροής ομβρίων (διατομή 5cm) εκατέρωθεν της κατασκευής και σε μεταξύ τους απόσταση 2m περίπου. Η κατάσταση διατήρησης της κατασκευής στην άνω παρειά, κρίνεται ως καλή, ενώ στην κάτω έχει αποκολληθεί η επικάλυψη των οπλισμών, που είναι πλήρως εκτεθειμένοι και έχουν υποστεί σημαντικές βλάβες (ορυκτοποίηση, απομείωση διατομής).

Υπόσκαφο παρατηρητήριο

Σε απόσταση 100m από τον εξώστη εντοπίστηκε υπόσκαφο παρατηρητήριο κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα, διαστάσεων 4.7×4.8m (Εικ.6). Εντοπίστηκε είσοδος με σκάλα καθόδου κλεισμένη από φερτά υλικά και ημικυκλική απόληξη στην άνω πλευρά όπου υπάρχει κυκλικό άνοιγμα διαμέτρου 0.9m. Ύψος από στάθμη εδάφους 40cm.

Αποθηκευτικός χώρος προβολέα

Στον λόφο, σε απόσταση περίπου 300m από το παρατηρητήριο εντοπίστηκε υπόσκαφη κατασκευή που χαρακτηρίζεται ως αποθηκευτικός χώρος του προβολέα (σύμφωνα με μαρτυρίες) (Εικ.7). Εκατέρωθεν υπάρχουν τμήματα τοίχων από ισόδομη τοιχοποιία (πλάτους 50cm) με μεταξύ τους άνοιγμα 4.5m. Η δοκός του ανοίγματος στηρίζεται σε σιδηροδοκό τύπου U. Η κατασκευή είναι διαφορετικής τεχνολογίας από τις υπόλοιπες του συγκροτήματος με χρήση άλλου τύπου σκυροδέματος και τοιχοποιία από αργολιθοδομή.  Εικάζεται ότι είναι προγενέστερη (ίσως στην περίοδο του 1920). Υπάρχει εγκάρσιος μεταγενέστερος τοίχος από τσιμεντότουβλα που διαχωρίζει την κατασκευή σε δύο τμήματα που ανήκουν σε διαφορετικές ιδιοκτησίες (σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων).

Εικ. 7 Αποθηκευτικός χώρος προβολέα

Χώρος αποθήκευσης (γεννήτριας προβολέα)

Σε κοντινή με τον αποθηκευτικό χώρο θέση, εντοπίστηκε ο χώρος αποθήκευσης της γεννήτριας του προβολέα (σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων) (Εικ.8). Πρόκειται για θολωτή κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα (μήκους 8m), που είναι πιθανόν μεταγενέστερη από τις προηγούμενες κατασκευές (διαφορετικός τύπος σκυροδέματος). Στην αριστερή πλευρά υπάρχει ρήθρο από σκυρόδεμα πλάτους 30cm και βάθους 20cm που συνεχίζει στον εξωτερικό χώρο (σε απόσταση 10m). Χρησιμοποιούνταν πιθανόν ως μηχανισμός κύλισης ή ολίσθησης βαρέου τμήματος. Διατηρείται σε καλή κατάσταση.

Εικ. 8 Χώρος αποθήκευσης γεννήτριας προβολέα

Παρατηρητήριο

Στο ανώτερο σημείο του λόφου εντοπίστηκε παρατηρητήριο (Εικ.9). Αφορά σε υπόσκαφη κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα με 2 εσωτερικούς χώρους και υπόγειο. Βρίσκεται σε γενικά καλή κατάσταση διατήρησης, με τοπική διάβρωση οπλισμού και αποκόλληση επικάλυψης στα κατώτερα σημεία. Καλύπτεται από φερτά υλικά στην άνω πλευρά και εσωτερικά.

Εικ. 9 Παρατηρητήριο

Πυροβολεία

Στο συγκρότημα, εντοπίστηκαν συνολικά 3 πυροβολεία που παρουσιάζουν ομοιότητες και έχουν κυρίως ΒΑ προσανατολισμό. Τα πυροβολεία Α1 και Α2 βρίσκονται σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση (~500m) πλησίον της ακτής, ενώ διαθέτουν σήμανση και έχουν υποστεί εργασίες εξωραϊσμού. Το 3^ο πυροβολείο, βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόσταση (~2km) εσωτερικότερα και βρίσκεται στο μεγαλύτερο μέρος του καλυμμένο από φερτά υλικά. Το τελευταίο, καθώς και το πυροβολείο Α2 είναι μεγαλύτερα, με 3 υπόγειους χώρους, ενώ το Α1 είναι μικρότερο (2 υπόγειοι χώροι).

Πρόκειται για επιβλητικές, υπόσκαφες κατασκευές από οπλισμένο σκυρόδεμα με 2-3 υπόγειους χώρους και διπλή σκάλα (μεγάλης κλίσης) καθόδου-ανόδου. Στο άνω τμήμα βρίσκεται ο χώρος έδρασης του πυροβόλου, κυκλικής κάτοψης με διάμετρο 9.5m, στο κέντρο του οποίου είναι τοποθετημένος μεταλλικός κοχλίας ύψους 30cm. Περιμετρικά, υπάρχει στηθαίο και σε απόσταση 70cm από αυτό διαμορφώνεται αύλακας πλάτους 27cm με διαδοχικές οπές (πιθανόν οπές σύνδεσης μεταλλικής ράγας ολίσθησης του πυροβόλου). Στην εσωτερική πλευρά διακρίνονται υπολείμματα βαθμονομημένου μεταλλικού τόξου. Η βάση έδρασης φέρει διαδοχικές στρώσεις επικάλυψης, συνολικού πάχους 16cm (4-5 στρώσεις με μειούμενο καθ’ύψος πάχος που κυμαίνεται από 5 έως 0.5cm). Οι κατασκευές είναι επιχρισμένες εξωτερικά με στρώση τσιμεντοεπιχρισμάτων εξαιρετικής ποιότητας. Το ύψος των υπόγειων χώρων είναι 2.1-2.2m και καλύπτονται από σιδηροδοκούς πλάτους 20cm με επιμήκη διάταξη. Γενικά, η κατάσταση διατήρησης των πυροβολείων κρίνεται ως καλή. Παρουσιάζονται στη συνέχεια ενδεικτικές φωτογραφίες των πυροβολείων Α2 (Εικ. 10) και Α1 (Εικ.11).

Εικ.10 Πυροβολείο Α2

Εικ.11 Πυροβολείο Α1

2. Πέτρινος φάρος Αργυρονήσου

Ο Φάρος Αργυρονήσου βρίσκεται στη Δ άκρη της ομώνυμης νήσου, στην είσοδο του στενού του Αρτεμισίου. Κατασκευάστηκε το 1899 και λειτούργησε αρχικά με πετρέλαιο. Παρέμεινε σβηστός στη διάρκεια του Β Π.Π., επαναλειτούργησε το 1944 ως επιτηρούμενος και έχει πλέον αυτοματοποιηθεί με την αντικατάσταση του φωτιστικού πετρελαίου με ηλιακή ενέργεια. Το 2002 χαρακτηρίστηκε από το ΥΠΠΟΑ ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ 111/Β/31-1-02).

Εικ. 12 Θέση φάρου Αργυρονήσου (google maps)

Αποτελεί μία λιθόκτιστη κατασκευή με ενσωματωμένο πύργο, κυκλικής κάτοψης και Α προσανατολισμό. Το φαρόσπιτο είναι κάτοψης Γ, με γενικές διαστάσεις της 12x10m και το ύψος του πύργου 6m. Η αρχική κάτοψη ήταν ορθογωνική (5.5x10m) και το ΝΔ τμήμα αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, σχηματίζοντας το σχήμα Γ.

Η κατάσταση διατήρησης κρίνεται ως γενικά καλή με εξωτερικές αποφλοιώσεις επιχρίσματος κατά τόπους και κύριες βλάβες στη ΒΑ πλευρά του πύργου, με θέαση στο Δίαυλο Τρικερίου. Επισημαίνεται ότι στην περιοχή πνέουν άνεμοι Β, ΒΑ και Α ενώ υπάρχουν και ρεύματα που επηρεάζονται από τον Ευβοϊκό. Εσωτερικά υπάρχουν σημειακές αποφλοιώσεις χρώματος και σημεία συγκέντρωσης υγρασίας στον ΒΑ εξωτερικό τοίχο. Στην εξωτερική ΒΑ πλευρά του πύργου, εντοπίζεται δίκτυο ρηγματώσεων μικρού εύρους.

Εικ. 13 Εικόνες από το εξωτερικό και εσωτερικό του Φάρου Αργυρονήσου

3. Πέτρινος Φάρος Βασιλίνας

Ο Φάρος της Βασιλίνας βρίσκεται στο ΒΔ άκρο της Εύβοιας (Ν τμήμα διαύλου Αρτεμισίου) στην περιοχή Λιχάδα (Εικ.14). Κατασκευάστηκε το 1892 και λειτούργησε με πετρέλαιο μέχρι το 1982 οπότε και ηλεκτροδοτήθηκε. Το 1991 αυτοματοποιήθηκε και το 2004 αποκαταστάθηκε. Βρίσκεται σε απόσταση 50-100m από τη θάλασσα και εδράζεται σε αργιλώδες έδαφος. Έχει χαρακτηριστεί ως μνημείο από το ΥΠΠΟΑ το 2002 (ΦΕΚ 153/Α/28-6-02).

Εικ. 14 Θέση Φάρου Βασιλίνας (google maps)

Το κτίσμα έχει ορθογωνική κάτοψη γενικών διαστάσεων 9.7×7.6m με ενσωματωμένο πύργο και ΒΔ προσανατολισμό. Ο πύργος είναι κεντρικά τοποθετημένος στη ΒΔ πλευρά του κτιρίου, με τετραγωνική κάτοψη εξωτερικά και κυκλική εσωτερικά. Η εσωτερική διάμετρος είναι 1.3m και το ύψος 8.6m.

Η κατάσταση διατήρησης κρίνεται ως καλή, με εξαίρεση τη ΒΑ εξωτερική πλευρά του κτίσματος που βρίσκεται περισσότερο εκτεθειμένη στα καιρικά φαινόμενα (άνεμοι, γειτνίαση με θάλασσα). Υπάρχουν ΒΑ άνεμοι στην περιοχή που εντείνουν την παθολογία στο τμήμα αυτό του κτίσματος. Στη ΒΑ όψη του πύργου, παρατηρούνται επικαθήσεις, απομείωση υλικών, καθώς και οριζόντια ρωγμή κάτω από τα φουρούσια, ενώ στη ΝΔ έντονες ρηγματώσεις (οριζόντια κάτω από τα φουρούσια και κατακόρυφη).

Εικ. 15 Εικόνες από το εξωτερικό και εσωτερικό του φάρου

4. Υπολείμματα ναυαγίων ν. Αργυρονήσου

Στα βοηθήματα ναυσιπλοΐας, εμφανίζονται στις βόρειες ακτές της ν. Αργυρονήσου δυο θέσεις με ακάθαρτο βυθό (Εικ. 16). Σύμφωνα με τα στοιχεία της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού, για τις συγκεκριμένες θέσεις δεν αναφέρονται ονομασίες πλοίων, αλλά υπάρχει η περιγραφή του τύπου τους ως «ΜΗΧΑΝΟΤΡΑΤΑ» [2].

Μετά από έρευνα που ακολούθησε σε αρχειακό υλικό, εντοπίστηκαν τα ακόλουθα στοιχεία σχετικά με την ταυτότητα των υπολειμμάτων των δυο ναυαγίων. Σε μια πρωτόλεια έρευνά του ο Δημήτρης Γκαλόν παρουσιάζει κάποια γενικά χαρακτηριστικά των δυο γερμανικών ακτοφυλακίδων (πρώην ιταλικών ναρκαλιευτικών), το χρονικό βύθισής τους και αναφέρει ότι «δυστυχώς μετά το τέλος του πολέμου τα ναυάγια των GA 73 και GA 76 δημοπρατήθηκαν από τον Οργανισμό Ανέλκυσης Ναυαγίων και στην συνέχεια κόπηκαν και πουλήθηκαν σαν μέταλλο», καταλήγοντας ότι «σήμερα παραμένουν στον βυθό ελάχιστα υπολείμματα των πλοίων αυτών τα οποία όμως αφενός σηματοδοτούν την πολεμική μαρτυρία της 18.10.1944, αφετέρου αξίζουν μια επίσκεψη ειδικά για τους ενασχολούμενους με την ιστορία» [2].

Κατά την κατάδυση που πραγματοποιήθηκε για την αναζήτηση των υπολειμμάτων των ναυαγίων, εντοπίστηκε σε επικλινή αμμώδη βυθό με Ποσειδωνία (Posidonia oceanica) και σε βάθος 21 μέτρων, μεταλλικό τμήμα σκάφους (Εικ. 17), διαστάσεων (πλάτος Χ μήκος Χ ύψος) κατ΄ εκτίμηση 1,5 Χ 2, 5 Χ 1,5 μέτρων, και το οποίο προσομοιάζει με υπερστέγασμα (σπιράγιο) που είναι υπερκαλυμμένο με φύκη και σπόγγους.

Μετά την αναζήτηση επιπλέον στοιχείων από επαγγελματίες και ερασιτέχνες αυτοδύτες της περιοχής, επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη υπολειμμάτων μεταλλικού σκάφους και στη δεύτερη θέση, σε βάθος 20 μέτρων περίπου (Εικ. 18).

Βιβλιογραφία

1. voriaevia.net
2. Δημήτρης Γκαλόν. Ναυάγια του Νοτίου Πηλίου. Forum Link