Concept Έργου & Διάρκεια
Η Κλιματική Αλλαγή θέτει σημαντικές προκλήσεις τόσο για την υλική όσο και για την άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά.
Καθώς ακραία καιρικά φαινόμενα εμφανίζονται συχνότερα, οι γεωγραφικές περιοχές που φιλοξενούν πολιτιστικά αγαθά όπως είναι τα κτίρια ή άλλες κατασκευές, τα κινητά ή ακίνητα μνημεία, τα κειμήλια ή μουσειακά εκθέματα που βρίσκονται σε εξωτερικούς χώρους και οι ιστορικοί τόποι αντιμετωπίζουν απειλές από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την παράκτια διάβρωση, τις έντονες διακυμάνσεις θερμοκρασίας και υγρασίας, τις δομικές ζημιές και την επιτάχυνση φυσικών φθορών στα υλικά. Μέσω της απώλειας των υλικών και της αλλοίωσης του τοπίου, τα άυλα στοιχεία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όπως τα ιστορικά γεγονότα, οι προφορικές μαρτυρίες, η συλλογική μνήμη και οι ανθρώπινες σχέσεις αποσυνδέονται από το φυσικό τους περιβάλλον.
Ο ίδιος ο γεωγραφικός χώρος και οι τοπικές κοινωνίες αποστερούνται την πολιτιστική τους ταυτότητα. Επιπρόσθετα, η άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά ως υφιστάμενο γνώρισμα μιας περιοχής, καθορίζει και τους κατοίκους που φιλοξενεί, καθιστώντας τους ως τους κύριους θεματοφύλακές της. Η UNESCO, ήδη από το 2007 με την Συνθήκη του Christchurch, για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, έχει τονίσει την ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης για την πρόβλεψη και διαχείριση των επιπτώσεων από την Κλιματική Αλλαγή. Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρακολουθεί το θέμα αυτό, σχεδιάζοντας πολιτικές και υποστηρίζοντας σχετικά έργα. Εν κατακλείδι, η διαφύλαξη των υλικών ή άυλων πολιτιστικών αγαθών που εκτίθενται στην λεγόμενη πλέον Κλιματική Κρίση προϋποθέτει τον συνδυασμό διεπιστημονικής προσέγγισης, ενεργούς εμπλοκής της κοινωνίας και εφαρμογής διοικητικών αποφάσεων.
Στο πλαίσιο του έργου με τίτλο “ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΕ ΑΜΥΝΑ: Γνωρίζουμε την Πολιτιστική μας Κληρονομιά, Προστατεύουμε τα Μνημεία μας“, που χρηματοδοτήθηκε από το Πράσινο Ταμείο, τρεις φορείς που ανταποκρίθηκαν στην ανάγκη διαχείρισης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς των Ενόπλων Δυνάμεων, συνεργάστηκαν για την αναγνώριση και καταγραφή του πολιτιστικού αποθέματος κυριότητας των Ενόπλων Δυνάμεων / Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, καθώς και για την διατύπωση προτάσεων με σκοπό τον μετριασμό των επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής στα κτίρια ή άλλες εγκαταστάσεις, σε κειμήλια ή μουσειακές συλλογές που εκτίθενται σε εξωτερικούς χώρους καθώς και στα ναυάγια πολεμικών πλοίων και αεροσκαφών ή σε βυθισμένα υπολείμματα στρατιωτικού υλικού. Ο συντονισμός του έργου έγινε από το ECOCITY, που ανέλαβε την ενημέρωση και την ενεργοποίηση των στελεχών του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας. Η ανάπτυξη της μεθοδολογίας καταγραφής και οργάνωσης των δεδομένων για την περιγραφή των χαρακτηριστικών σε τρεις κατηγορίες υλικών (μνημεία – κατασκευές ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, εκθέματα – κειμήλια πολεμικών μουσείων και υποβρύχια κληρονομιά – ναυάγια και ναυαγήματα) σχεδιάστηκε πραγματοποιήθηκε από μια διεπιστημονική ομάδα της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η διερεύνηση και η εκτέλεση των απαραίτητων διοικητικών διαδικασιών (ενημέρωσης, λήψης αποφάσεων, και διεκπεραίωσης), σε επίπεδο υπουργείου και γενικών επιτελείων υποστηρίχθηκε από στελέχη του ΥΠΕΘΑ/ΓΔΟΣΥ/ΔΙΣΤΥ/Τμήμα Υποδομής που συμμετείχαν στις δράσεις του έργου.
Η συνεργασία των τριών φορέων κατά τη διάρκεια του έργου είχε τρεις κύριες στοχεύσεις. Αρχικά, την ενημέρωση του προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων για το θέμα των επιδράσεων της Κλιματικής Αλλαγής στην Πολιτιστική Κληρονομιά κυριότητας του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, κάτι που επιβεβαίωσε η ενεργή συμμετοχή ενός συνόλου 2494 στελεχών σε σχετική έρευνα γνώμης κατά την πρώτη φάση του έργου. Στην συνέχεια, η δημιουργία και λειτουργία ενός Ψηφιακού Αποθετηρίου της Πολιτιστικής Κληρονομιάς των Ενόπλων Δυνάμεων, η οποία είχε ως συνέπεια την διαδικτυακή καταγραφή των χαρακτηριστικών, για πρώτη φορά σε πίνακες δεδομένων, ενός δείγματος 186 ιστορικών κατασκευών και κειμηλίων των Ενόπλων Δυνάμεων, μέσα σε διάστημα δυόμιση μηνών. Στην δεύτερη φάση του έργου, με την πραγματοποίηση αυτοψιών για την εκτίμηση της τρωτότητας λόγω περιβαλλοντικών φαινομένων, επιτεύχθηκε η αποτύπωση της κατάστασης διατήρησης υλικών, που είναι εκτεθειμένα σε ένα εύρος συνθηκών (καθώς και σε πρόσφατες φυσικές καταστροφές, όπως πυρκαγιές και πλημμύρες, που συνδέονται με την Κλιματική Αλλαγή) και αφορούσαν: α) στις εγκαταστάσεις ενός εγκαταλελειμμένου οχυρού (στις Γούβες της βόρειας Εύβοιας), β) σε δυο εν λειτουργία φάρους, χαρακτηρισμένους ως μνημεία (Αργυρονήσου, στον δίαυλο Ωρεών και Βασιλίνας στον βόρειο Ευβοϊκό), γ) σε υπολείμματα ναυαγίου μεταλλικού πλοίου (στην Αργυρόνησο, στον δίαυλο Ωρεών) και μεταλλικής κατασκευής λιμενικής εγκατάστασης (στις Γούβες της βόρειας Εύβοιας) από την περίοδο του β’ παγκοσμίου πολέμου και δ) σε συντηρημένα εκθέματα στρατιωτικού υλικού, τοποθετημένα σε εξωτερικούς χώρους (του Μουσείου Πολεμικής Αεροπορίας, στο Τατόι και του Πολεμικού Μουσείου Θεσσαλονίκης).
Ως συνέχεια του έργου “ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΕ ΑΜΥΝΑ“, και λαμβάνοντας υπόψη ότι στην Περιβαλλοντική – Ενεργειακή και Πολιτική Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή του ΥΠΕΘΑ συμπεριλαμβάνεται η Πολιτισική Κληρονομιά (https://www.greenarmedforces.mil.gr/politiki-klimatiki-allagi/), διερευνήθηκαν οι προοπτικές για τις επόμενες ενέργειες.Οι προτάσεις που προέκυψαν συνοψίζονται στα εξής:
- Ολοκληρωση καταγραφής δεδομένων στο αποθετήριο των Ενόπλων Δυνάμεων
- Ψηφιακή τεκμηρίωση και ανάδειξη σημαντικών πολιτιστικών αγαθών
- Αποσαφήνιση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος κτιρίων, εγκαταστάσεων ή άλλων κατασκευών
- Διοικητική συνεργασία με υπηρεσίες του Υπουργείο Πολιτισμού για τον χαρακτηρισμό, την συντήρηση και την ανάδειξη ΄- επισκεψιμότητα των μνημείων κυριότητας του ΥΠΕΘΑ
- Συνεργασία με επιστημονικούς φορείς για την ανάπτυξη ή την εφαρμογή μεθοδολογιών και τεχνικών για την εκτίμηση των κλιματικών συνθηκών, την αναγνώριση των περιβαλλοντικών κινδύνων, την εκτίμση του βαθμού προταιρεότητας διαχειριστικών παρεμβάσεων, τη συντήρηση και την αποκατάσταση κατασκευών, τις επεμβάσεις σε υλικά, καθώς και για την καταγραφή και ψηφιακή τεκμηρίωση υλικών ή άυλων πολιτιστικών αγαθών.
- Καταγραφή και διαχρονική παρακολούθηση περιβαλλοντικών συνθηκών σε περιοχές ενδιαφέροντος (π.χ. μνημεία και ιστορικά κτίρια, εγκαταστάσεις ή άλλες κατασκευές)
- Δημιουργία κανονισμού διαχείρισης του υλικού και άυλου πολιτιστικού αποθέματος των Ενόπλων Δυνάμεων, σύμφωνα με τον Nόμο 4858 / 2021 για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς[1]
- Σύνταξη οδηγιών δράσης και εκπαίδευση σε σχέδια εκτάκτων καταστάσεων για την διαχείριση υλικών πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ακραίων περιβαλλοντικών φαινομένων.
- Δυνατότητες συνεχιζόμενης (τυπικής και μη τυπικής) εκπαίδευσης των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων και του προσωπικού του ΥΠΕΘ σε θέματα διαχείρισης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς
- Διαμόρφωση λειτουργικών μηχανισμών και διοικητικών διαδικασιών για την υποστήριξη της αμφίδρομης μεταφοράς δεδομένων, δεξιοτήτων και γνώσεων εντός του ΥΠΕΘ (π.χ. στελέχη και προσωπικό διευθύνσεων και επιτελείων) και μεταξύ υπηρεσιών άλλων υπουργείων (π.χ. Πολιτισμού, Περιβάλλοντος κ.α.) ή για την καθιέρωση της αλληλεπίδρασης μεταξύ εξειδικευμένων επιστημόνων, ενδιαφερόμενων στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων και ενεργών πολιτών (λ.χ. ως “Ανοιχτή Στρατιωτική Επιστήμη”, κατ’ επέκταση του καθιερωμένου από την ευρωπαΪκή ένωση όρου “Open Science”, για θέματα πολιτισμού που σχετίζονται με την πολεμική ιστορία).
Το έργο “ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΕ ΑΜΥΝΑ” επέτρεψε μια μακροσκοπική προσέγγιση του ζητήματος της διαχείρισης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς των Ενόπλων Δυνάμεων σε σχέση με τις πιθανές επιπτώσεις από την Κλιματική Αλλαγή. Ο όρος Κλιματική Κρίση υπαγορεύει την συνέχεια της προσπάθειας των τριών εταίρων του έργου, με την πιθανή ενδυνάμωση της συνεργασίας και από άλλους ερευνητικούς ή διοικητικούς φορείς με κοινές στοχεύσεις, για την διερεύνηση των επιμέρους τεχνολογικών ή μεθοδολογικών λύσεων που θα εφαρμοστούν από τους ερευνητές, των καλών πρακτικών που θα υιοθετηθούν από τα στελέχη και θα προβληθούν στους πολίτες, καθώς και για τον στρατηγικό σχεδιασμό ή τις διοικητικές αποφάσεις που θα υποστηρίξουν την διαφύλαξη του πολιτιστικού αποθέματος της σύγχρονης πολεμικής ιστορίας και θα λειτουργήσουν ως παράδειγμα για την αντιμετώπιση ανάλογων ζητημάτων εθνικής ή περιφερειακής εμβέλειας.
Οι συντελεστές και το έργο
Το ECOCITY, το ΥΠΕΘΑ και το ΑΠΘ, με συγχρηματοδότηση από το Πράσινο Ταμείο, ενώνουν τις δυνάμεις τους στοχεύοντας στην διάσωση των νεότερων μνημείων των Ενόπλων Δυνάμεων από τις επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής. Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας αναπτύσσονται τα «Μνημεία σε Άμυνα», ένα 18μηνο πρόγραμμα έρευνας , καταγραφής, τεκμηρίωσης και ανάδειξης του αντίστοιχου Πολιτιστικού Αποθετηρίου που αναμφίβολα είναι κληρονομιά της Ελληνικής κοινωνίας .
Πρόκειται για μνημεία που είναι πετρόκτιστες και άλλες ειδικές κατασκευές, οχυρά, πολυβολεία, παρατηρητήρια, φάροι, ιστορικοί τόποι, ναυάγια και κειμήλια των πολεμικών μουσείων που εκτίθενται σε υπαίθριους χώρους και απειλούνται από τις καταστροφικές επιπτώσεις των ακραίων σε συχνότητα και ένταση καιρικών φαινομένων.
Μεταξύ τους, τα νεότερα μνημεία παρουσιάζουν πολλά και διαφορετικά προβλήματα ανάλογα με την χρήση τους διαχρονικά, την χρονολογία, τα υλικά και την τεχνική κατασκευής τους αλλά και την έκθεσή τους στην Κλιματική Αλλαγή.
Τα παραδοτέα
Το κολοσσιαίο έργο της καταγραφής και της τεκμηρίωσης της υφιστάμενης κατάστασης των μνημείων πραγματοποιείται από τα αρμόδια στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων, θέτοντας τα θεμέλια για όλα όσα πρέπει να γίνουν στο μέλλον για την προστασία και την ανάδειξή τους.
Ένας οδηγός εν είδη εγχειριδίου, που θα εκπονηθεί, θα δίνει πληροφορίες για την αποτύπωση, καταγραφή και κατηγοριοποίηση των μνημείων ως προς την κλιματική τρωτότητα και τις φθορές που έχουν ήδη υποστεί ή/και αυτές που αναμένονται, οι οποίες θα συγκεντρώνονται σε ένα Ψηφιακό Αποθετήριο. Παράλληλα, με την συμβολή των ειδικών του ECOCITY και των επιστημόνων του ΑΠΘ θα διατυπωθούν προτάσεις στρατηγικής και ανάπτυξης τεχνικών για την προστασία τους ώστε να είναι δυνατή η προσέλκυση και εξασφάλιση πόρων για την διάσωση και αποκατάστασή τους.
Τμήμα των δράσεων του προγράμματος στοχεύει στην γνωστοποίηση των νεότερων μνημείων των Ενόπλων δυνάμεων αλλά και στην ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού αναφορικά με την διάσωσή τους.
Συγκεκριμένα, μεταξύ των παραδοτέων του έργου είναι η δημιουργία μιας ταινίας βίντεο ντοκιμαντέρ διάρκειας 60’ και η διοργάνωση τριών εκδηλώσεων στη διάρκεια των οποίων θα παρουσιαστεί το έργο από εκπροσώπους των συντελεστών φορέων.
Οι παραπάνω δράσεις θα υλοποιηθούν κατά την τελευταία περίοδο υλοποίησης του έργου δηλαδή το τελευταίο τρίμηνο του 2023.
Η ανάπτυξη συνεργασίας με τον Ευέλικτο Μηχανισμό – UNESCO για την προστασία των μνημείων από την Κλιματική Κρίση και το ΥΠΠΟ δρομολογούνται στο πλαίσιο της βιωσιμότητας του έργου.